ALTIN YUMURTLAYAN TAVUĞU KESERSEN

16. Yüzyıl, yani Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemi,

Osmanlı İmparatorluğunun en parlak devri olarak kabul edilir. Ama her çıkışın

bir inişi vardır ve zirve aynı zamanda inişin de başladığı en yüksek noktadır.

Nitekim 'Muhteşem Süleyman'ın son zamanları ve ardından gelenlerle birlikte

Osmanlı da inişe geçmeye başlayacaktır. Bu durumun ise çeşitli ve dış nedenleri

vardır. İnişe geçiş, hem uluslararası, hem de yerel koşullara bağlı olarak ortaya

çıkan gelişmelerin ürünü olan nesnel bir süreçtir.

Her şeyden önce Osmanlı İmparatorluğunu çağdaşları karşısında üstün kılan iki

özelliği vardır; birincisi, Yeniçeri Ocağı olarak bilinen düzenli, profesyonel bir

orduya sahip olmasıdır. 16. Yüzyıla kadar Avrupa'daki hiçbir devlet böylesi

büyük, eğitimli ve iyi örgütlenmiş bir orduya sahip değildir. İkincisi ise tımara

dayanan topraktaki mülkiyet sistemi hem toplumsal üretimin geliştirilmesinde

ve paylaşılmasında, hem de iç güvenliğin sağlanmasının yanı sıra toplumun

bütün kaynaklarının askeri örgütlenmeye sevk edilmesinde çok işlevseldir.

Toprakta özel mülkiyetin olmadığı bu sistem askeri yararlılığı kışkırtan ve

ülkenin en ücra kesimlerine kadar ulaşan bir asker besleme/toplama

mekanizması olarak son derece dinamiktir. Tımarlı sipahi adını taşıyan bu

ordunun Anadolu'da 100 bin civarında, Rumeli'de ise 75 bine yakın asker

çıkardığı bilinmektedir. 16. Yüzyılın ikinci yarısında bu iki kurumsal yapıda da sorunlar ortaya çıkmaya başlayacaktır.

Üç kıtada 24 milyon kilometre kareye yayılırken doğal genişlemesinin de

sınırlarına varan imparatorluk Doğu'ya doğru İran engeliyle karşı karşıyadır.

İran'ı fethederek Hindistan'a doğru ilerlemesi mümkün değildir. Güneyde gerek

Arabistan, gerekse de Kuzey Afrika'daki sınırlar çöllerle kesilmektedir. Batıda,

Avrupa'da ise güçlü Avusturya İmparatorluğu ile yüz yüzedir.

Viyana alınarak Orta Avrupa'dan Batıya doğru ilerlemeye teşebbüs edilmiş

ancak başarılamamıştır. Zaten artık Batı Avrupa'da gelişmekte olan ticari

kapitalizm karşısında, "basit yeniden üretim"e dayalı Osmanlı sisteminin

"genişletilmiş yeniden üretim" sürecine girmekte olan Avrupa karşısında

üstünlük sağlaması mümkün değildir. Dolayısıyla bu koşullar önemli ölçüde "dış

haraca", fetihlere dayanan Osmanlı sistemini zora sokmaktadır.

Öte yandan Amerika'nın keşfi ile birlikte bu kıtadan Avrupa'ya aktarılmakta

olan altın ve gümüş bir "fiyat devrimi"ne yol açmış ve Avrupa'da ciddi bir

enflasyon ortaya çıkmıştır. Yapılan araştırmalara göre 1521 ile 1660 yılları

arasında Amerika'dan İspanya'ya 18 bin ton gümüş ve 200 ton altın geldiği

sanılmaktadır. Avrupa'da dolaşıma giren bu altın ve gümüş madeni paranın

değerini düşürmüş, fiyatların o zamana kadar görülmedik ölçüde artmasında değerini düşürmüş, fiyatların artmasına sebep olmuştur.

Örneğin İngiltere'de daha önceki 150 yılda fiyatlar ancak yüzde 2 civarında

artarken 1500-1600 arasında tam beş kat artmıştır. Hammadde ihtiyacı içinde

olan Avrupa Osmanlı ülkesinden yüksek fiyatla hammadde talep etmekte,

kaçakçılık çok yaygınlaşmakta ve sonuçta iç tüketime sunulan ürün miktarı

azalmakta, fiyatları artmaktadır.

Denizlerde yapılan keşifler ve uzun yola dayanıklı sağlam gemilerin yapımı da

uluslararası ticaret yollarını değiştirmiş, bu alandaki Osmanlı egemenliğini

sınırlandırırken gelir kaynaklarını da daraltmıştır.

İşte tüm bunların sonucunda iç ve dış haraca, başka ülkelerde üretilen

zenginliklere fetihler yoluyla el konulmasına ve ülke içindeki sosyal artığın

yönetici egemenler tarafından gasp edilmesine dayanan imparatorluk

çatırdamaya başlayacaktır. Ülke içinde "Celali Ayaklanmaları" adı verilen

isyanlar patlak vermeye başlarken fethedilen uzak bölgeler ise artık bir gelir

kaynağı olmaktan çok gider kaynağı haline gelecektir.

Çünkü sömürgeci bir anlayışa sahip olmayan Osmanlı eliti sadece merkezi imar

ve inşa etmekle yetinmemiştir. Fethedilen yerleri sadece silah gücüyle değil, aynı

zamanda bir tür toplumsal rızayı veya gönüllü boyun eğmeyi üreten ekonomik ve

toplumsal yatırımlar aracılığıyla da elde tutmaya yönelik bir yönetim modeli

geliştirmiştir.

Devletin yıllık gelirlerinin neredeyse üçte bire indiğini gören Osmanlı egemenleri

çare aramaya başlayacak ve sonunda bulacaklardır da; altın yumurtlayan

tavuğu kesmeye karar vereceklerdir. Yani devletin ve toplumsal sistemin

temelini oluşturan tımar sistemi kısa vadede daha fazla gelir getirmek amacıyla

tasfiye edilecektir. Dış haracın artırılmasının yolu yeni fetihlerdir ama gelinen

noktada birçok nedenden dolayı bu da olanaksız olduğu için çözüm iç haracın

artırılmasında görülecek ve tımar sistemi bir nevi "özelleştirilerek" gelirler

artırılmaya çalışılacaktır. Ancak bu yönelim aslında Osmanlı'nın bindiği dalı

kesmesinden başka bir şey değildir.

Tımar sisteminin özelleştirilerek adım adım tasfiyesi mültezimler aracılığıyla

olacaktır. Devletin kamu gelirlerinin ya da topladığı verginin özel kişilere kiraya

verilmesi denebilecek bu sistem için önce ifraz uygulaması devreye sokulacaktır.

Örneğin bir tımarın defterde kayıtlı görünen yıllık geliri 50 bin akçe ise ve tımar

sahibi bu miktar üzerinden devlete vergisini ödüyorsa İstanbul'dan yollanan

görevliler yerinde inceleme yaparak tımarın yıllık gelirinin 50 bin akçeden daha

fazla olduğunu, örneğin 75 bin akçe olduğunu belirliyor ve böylece aradaki fark

sipahiden tahsil ediliyordu. Bu arada tımar da parçalanarak, üçte biri sipahinin

elinden alınıyor ve iltizama, yani bir nevi kiraya veriliyordu.

Mültezim adı verilen kişi tımarın yıllık geliri üzerinden vergisini devlete peşin

olarak ödüyor daha sonra bunu köylülerden topluyordu, tabii mümkün

olduğunca çok daha fazlasını almaya çalışıyor ve köylüleri soyuyordu.

Başlangıçta belli sınırlarda uygulanmaya başlayan bu iltizam sistemi giderek

yaygınlaştı. Zamanla vakıf gelirleri, gümrükler, madenler, cizye gelirleri de

iltizam konusu oldu. Devlet, tımar sahipleri ve onların köylülerle olan

sorunlarıyla uğraşmaz olmuş, peşin olarak topladığı geliri kullanırken köylüyü

insafsız mültezimlerin eline terk etmişti.

Topraktaki vergi gelirinin memurdan, askerden alınıp zenginlere satılması

Osmanlı toplumsal düzenini çökertirken tımarlı sipahinin askeri örgütlenmesini

de tasfiye eden bu uygulama kısa vadede iyi bir fikir gibi görünüyordu, ama uzun

vadede Osmanlı kendi ipini çekmiş oluyordu!