Âzerbaycan’da Irak Selçukluları Devletine
tâbi olarak kurulan Atabegler sülâlesi (1141-1225). Sülâleye, kurucusunun
adıyla İldenizliler denildiği gibi, Âzerbaycan Atabegleri de denilmektedir.
Kıpçak Türklerinden olan Şemseddîn
İldeniz, Irak Selçuklu Sultânı Mes’ûd (1134-1152), Karabağ (Arran) vâlisiyken
Gürcülere karşı başarılı savaşlar yaptı. Sultan da onu, kardeşi ve selefi
Sultan İkinci Tuğrul (1132-1134)un dul hanımı Mü’mine Hâtun ile evlendirdi.
İldeniz, Sultan Mes’ûd’un ölümüyle çıkan taht kavgalarına karıştı. Üvey oğlu
Arslan-Şah’ı tahta oturttu (1161). Kendisi de atabeg ünvânıyla hâkimiyeti ele
geçirdi.
İldeniz’in ölümü üzerine yerine oğlu
Nusreddin Cihân Pehlivan atabeg oldu (1175). Arslan-Şah’ın sultanlığı sembolik
olarak devâm etti. Cihân Pehlivan, Arslan-Şah’ın ölümü üzerine oğlu Üçüncü
Tuğrul’u tahta geçirdi. Fars, Huzistan, Musul, Ahlat ve Erzurum’da Sultan Üçüncü Tuğrul adına hutbe okundu.
Atabeg Pehlivan, Selâhaddîn-i Eyyûbî karşısında, Musul hâkimiyetini elinden
çıkardı. Cihân Pehlivan’ın ölümü üzerine kardeşi Kızıl Arslan atabeg oldu.
Kızıl Arslan, Sultan Üçüncü Tuğrul’a karşı mücâdele etti. Hattâ bir ara Üçüncü
Tuğrul’u haps ve kendi sultanlığını da îlân etti. Fakat 1191 yılında öldürüldü.
Yerine Cihân Pehlivan’ın oğlu Kutlug İnanç atabeg oldu. Kardeşi Ebû Bekr ile
Sultan Tuğrul’a karşı yaptığı saltanat mücâdelesini Harezmşah Tekiş’in yardımı
ile kazandı. Tuğrul’u bertaraf etti. Irak Selçuklu Devletinin yıkılmasından
(1194) sonra Harezmşah Tekiş, Kutluğ İnanç’ı Cibâl vâlisi tâyin etti. Fakat
Abbâsî halîfesi Nasır’la işbirliği yaparak Harezmşah yönetimindeki Hemedan’a
saldırdı (1195). Ancak, bir sene sonra Harezmşahlılar tarafından öldürüldü.
Yerine kardeşi Ebû Bekr geçti. Kardeşi Özbek’le birlikte Harezmşahlılara ve
Gürcülere karşı mücâdele etti. Meraga’yı aldıktan sonra öldü (1210). Yerine
geçen kardeşi Özbek, Harezmşah Sultânı Muhammed’e tâbi oldu. Moğollar, Tebriz
surları önünde görünmeleri üzerine, fidye vererek kurtuldu (1221).
Moğolların ikinci gelişinde Özbek, şehri
terk etti. Halk fidye vererek Moğollarla anlaştı(1222). Özbek, Harezmşahlılara
yenildi (1223). Moğollara 1224’te ağır bir harâç daha verdi. Harezmşahlı
esirleri de Moğollara teslim etti. Celâleddîn Harezmşah’a karşı Gürcülerle
işbirliği yaptı. Harezmşah da gelip Tebriz’i aldı (1225). Özbek, Nahcivan
civârındaki Alıncak Kalesinde öldü. Yerine sağır ve dilsiz olan oğlu Kızıl
Arslan Hâmuş geçti. Hâmuş, Celâleddîn Harezmşah’a giderek itâatini bildirdi
(1228). Alamut Seferine katıldı. Bu seferden bir ay kadar sonra Kızıl Arslan’ın
ölümüyle hânedân sona erdi.
İldenizlilerin saray çevresinde, Nizâmî,
Şirvânlı Hâkânî, Şirvanlı Felekî ve Kıvâmî gibi şâirler yetişti. Atabeğ
İldeniz, Hemedan’da türbe ve medrese yaptırdı. Ebû Bekr, âlimleri severdi. Câmi
ve medrese inşâ ettirdi. Atabeğ Özbek, Tebriz’de bir köşk yaptırmıştı. Mü’mine
Hâtun adına Nahcivan’da inşâ edilen türbe, bu hânedâna âit mîmârî eserlerin en
güzel örneklerinden biridir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder